هوش تجاری یا هوش کسب‌ و کار (Business Intelligence) دانشی از مجموعه نظریات، روش‌ها، فرایندها، معماری‌ها و فناوری‌ها است که حاصل تجزیه و تحلیل اطلاعات یک شرکت یا سازمان می باشد. همچنین می توان گقت هوش تجاری یا BI به معنی استفاده  از برنامه‌ها و نرم‌افزارها در یک کسب و کار برای انتقال داده‌ها است که این اطلاعات منجر به تصمیمات راهبردی و استراتژی‌ها می شوند. این هوش تجاری با استفاده از تجزیه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات درباره عملکرد بخش های مختلف یک شرکت، خرید و فروش ها، مشتریان و دیگر عوامل تاثیر گذار بر روند کار شرکت می‌تواند ارزش قابل توجهی را برای آن سازمان ایجاد کنند. این اطلاعات ارزشمند می توانند به مدیریت در تصمیم گیری های بزرگ و استراتژیک کمک زیادی کنند.

در هوش تجاری هدف نهایی کشف فرصت‌های تجاری و صرفه‌ جویی در هزینه‌ های کسب و کار، تصمیم‌گیری بهتر برای افزایش درآمد، بهبود بهره‌وری عملیاتی و تبدیل داده ها به مزیت رقابتی در برابر رقبای موجود است.

ابزارهای هوش تجاری شامل داده‌ها، گزارش‌ها، نمودارهای متنی و گرافیکی، نقشه‌ها و تکنیک های داده کاوی هستند.این ابزارها برای ارائه اطلاعات به کاربران درباره وضعیت کسب و کار در دسترس قرار می گیرند. با استفاده از این ابزارها مدیریت می تواند عوامل موفقیت یا شکست پروژه‌های سازمانی را متوجه شود و در جهت رفع مشکلات و افزایش سود سازمان اقدام نماید. هوش تجاری به فرایندهای مختلفی از جمله میزان خرید و فروش، ساعت و تاریخ، عوامل محیطی و فرهنگی ، نقاط ضعف و قوت و موارد دیگر را مورد تتوجه می کند و در نهایت در گزارشی کامل به تفسیر این اطلاعات می پردازد.

هوش تجاری شامل چند مرحله می باشد. در این مراحل اطلاعات اولیه و داده های سازمان با استفاده از نرم افزارها و الگوریتم های بسیار پیشرفته، جمع آوری می شوند. پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده ها، این نتایج به صورت متن و عدد، نمودار، جدول و یا اشکال دیگر به صورت قابل فهم گزارش می شوند. در نهایت پیش بینی هایی برای بهبود بازدهی شرکت در آینده صورت می گیرد. عواملی چون رفتار و میزان مشتری ها، کسب و کار های رقیب، عملیات داخل سازمانی، محیط، شرایط اقتصادی و … موثر هستند.

مراحلی که فرآیند هوش تجاری را شامل می‌شود عبارتند از:

• آماده‌سازی داده‌ها
• درخواست تحلیل از داده‌ها
• توزیع شاخص‌های کلیدهای عملکردی(KPI)
• استفاده از اطلاعات برای کمک به تاثیرگذاری و پیش‌برد تصمیمات

هوش تجاری به کاربران نمی‌گوید که چه کاری انجام دهند، بلکه این هوش فقط برای تولید گزارشات است. BI در واقع روش‌هایی را به افراد ارائه می‌دهد تا بتوانند داده‌ها را برای درک و بینش بهتر، بررسی کنند.

همان طور که گفتیم هدف نهایی، کشف فرصت‌های تجاری و صرفه‌ جویی در هزینه‌ های کسب و کار، تصمیم‌گیری بهتر  است. با توجه به نوع سازمان، اهداف استفاده از هوش تجاری متفاوت می باشد. اما به طور کلی می‌توان اهداف دیگری نیز برای سازمان ها در نظر گرفت که عبارتند از:

• جمع‌آوری اطلاعات و داده های مفید
• شناسایی تهدیدها و فرصت‌ها
• تعیین گرایشات تجاری سازمان‌ها و فعالیت شرکت و ابزارهای مورد استفاده
• کاهش هزینه‌های نیروی انسانی
• افزایش فروش و سودآوری و بهره وری برای سازمان
• قدرت پیش‌ بینی آینده‌ی بازار
• افزایش ریسک‌پذیری و چگونگی کنترل آن
• تشخیص نقاط ضعف و قوت در سازمان
• کمکم به تصمیم‌ گیری بهتر و سریع‌ تر
• افزایش میزان رضایت مشتریان
• تهیه‌ی سریع و آسان گزارش‌های کاربردی

وجود BI یا هوش تجاری در هر کسب‌وکار مزایای متعددی دارد. از مهم‌ترین مزایای هوش کسب و کار می توان به موارد زیر اشاره کرد :

• شناسایی و تعیین معیارهای سازمان
• افزایش امکان شناسایی مشکلات کسب و کار که باید برطرف شوند
• امکان شناسایی روندهای جدید بازار و مشکلات موجود در کسب و کار
• کمک به تجسم داده‌ها
• گزارش دهی منظم و مستمر
• تصمیم گیری سریع و هوشمندانه و استراتژیک برای افزایش درآمد
• افزایش بهره وری و جلوگیری از ضرر و زیان شرکت
• افزایش میزان فروش و درآمد کسب و کار
• حذف نیروی انسانی اضافه و کاهش و صرفه جویی در هزینه های سازمان
• رقابت سالم  و کسب مزیت رقابتی با کسب و کارهای دیگر
• بهینه‌سازی فرآیندهای تجاری داخلی کسب و کار
• تدوین و توسعه استراتژی‌های قدرتمندتر برای کسب و کار

BI و BA از ابزارهای مهم برای مدیریت داده ها می باشند. BI شامل یک بررسی دقیق از عملیات گذشته، حال، تاریخچه‌ای از عملیات و داده‌ها است. Business Analysis یا آنالیز تجاری یا (BA) در مورد استفاده از داد‌ه‌ها برای شناسایی چالش‌های فعلی و پیش‌بینی مشکلات آینده و گرایشات تجاری برای دستیابی به بهره‌وری بهتر و آینده ای پایدار است.

تمرکز اصلی BI نظارت بر داده‌ها به منظور ایجاد زمینه‌ای برای بینش موثرتر است. BA به تفسیر و پیاده‌سازی صحیح داده‌های حاصل وابسته می باشد. در واقع آنالیز تجاری راهی برای عملکردهای عملی‌ را ایجاد می کند. در نتیجه بدیهی است که آنالیز تجاری (BA) آینده نگرانه‌ تر است.

کسب‌ و کارهای زیادی از BI استفاده می‌کنند. در واقع محدودیتی برای استفاده از هوش تجاری وجود ندارد و هر کسب و کاری که نیاز داشته باشد تا اطلاعات دقیقی نسبت به میزان سرمایه و سودش داشته باشد، می تواند از آن استفاده کند. حتی شرکت های بزرگ می توانند اطلاعات را با سازمان های زیر مجموعه خود به اشتراک بگذارند. به کمک هوش تجاری ، کارکنان یه شرکت می توانند به صورت فردی و گروهی  رفتارشان را اصلاح کرده تا مجموعه را بهینه تر کنند و بهره وری را افزایش دهند.

مهم‌ترین استفاده‌ کنندگان این سیستم فروشگاه‌ها، رستوران‌ها، فست فودها، شرکت های خدماتی، شرکت های کامپیوتری و آی تی، شرکت های مسافرتی و … می باشند.